Խոսքի մասերը հատուկ են աշխարհի բոլոր լեզուներին, բայց, պայմանավորված լեզվի հիմնականում կառուցվածքային տիպով, տարբեր է նրանց որոշման հիմունքը, ուրեմն և՝ քանակը։
Ըստ արդի լեզվաբանության ընդունված հայեցակարգի՝ հայերենի խոսքի մասերը տասն են՝ գոյական, ածական, թվական, դերանուն, բայ, մակբայ, կապ (նախադրություն և ետադրություն), շաղկապ, վերաբերական, ձայնարկություն, որոնք որոշվում են համապատասխան բառախմբերի ընդհանուր նշանակությամբ։
Խոսքի մասերը կազմում են բարդ համակարգ, որի բաղադրիչները միմյանց նկատմամբ նույնանման կապի ու հարաբերության մեջ չեն։ Կան անմիջականորեն հարաբերակից խոսքի մասեր (օրինակ, կապը և շաղկապը, մի կողմից՝ գոյականը, ածականը, թվականը, մակբայը, մյուս կողմից՝ դերանունը) և ոչ-անմիջականորեն հարաբերակից խոսքի մասեր (օրինակ՝ ձայնարկությունը և բայը, թվականը և շաղկապը)։
Քերականական բնույթ
Ըստ քերականական ընդհանուր բնույթի՝ խոսքի մասերը բաժանվում են երեք խմբի՝
- նյութական (գոյական, ածական, թվական, դերանուն, բայ,մակբայ), որոնք արտահայտում են իրականությունը իր տարբեր հատկանիշներով,
- քերականական (կապ, շաղկապ)՝ քերականական տարբեր հարաբերություններ,
- վերաբերմունքային (վերաբերական, ձայնարկություն)՝ խոսողի վերաբերմունք։
Նյութական խոսքի մասերը, շնորհիվ իրենց անվանողական արժեքի, խոսքի մեջ կատարում են նախադասության անդամների պաշտոն։ Քերականական իմաստ արտահայտող խոսքի մասերը անվանողական արժեք չունեն և կոչված են արտահայտելու բառերի և նախադասությունների հարաբերությունները, նախադասության անդամ չեն դառնում։ Վերաբերմունքային կամ եղանակավորող բառերը արտահայտում են խոսողի դատողական կամ զգացական վերաբերմունքը, մեծ մասամբ վերաբերում են ողջ նախադասությանը կամ դրա մի անդամին՝ զանազան երանգներ հաղորդելով դրանց։ Նյութական իմաստ չունեն, չեն թեքվում, նախադասության անդամ չեն դառնում։
Ձևաբանական դասակարգում
Ձևաբանական տեսակետից խոսքի մասերն ընդունված է բաժանել երկու խմբի՝ թեքվող և չթեքվող (ըստ Աճառյանի՝ փոփոխելի և անփոփոխելի)։ Հայերենի համար այս բաժանումը պայմանական է այնչափով, որ բուն թեքվող խոսքի մասերն են գոյականը, բայը, ինչպես և դերանունների մի մասը, իսկ ածականը և թվականը, որոնք համարվում են թեքվող, հոլովվում են միայն փոխանվանական կիրառության դեպքում (լավը, լավից, երեքից, երեքով), իսկ չթեքվող համարվող խոսքի մասերը, թեև իրենց բուն կիրառության դեպքում չեն թեքվում, բայց մետալեզվում (որպես գործառական-իմաստային փոխանուններ) կարող են հոլովվել (ինքնանվանողական հոլովում, եթե-ից, բայց-ով, ըստ-ի)։ Նման տարբերակումը ևս տարբեր է լեզվից լեզու, օրինակ՝ չինարենը չունի թեքում, իսկ ճապոներենում գոյականը, դերանունը և մակբայը անփոփոխելի են, իսկ բայն ու ածականը՝ փոփոխելի։